PU HRANG NAWL KONG

 M.P. hlun Pu Hrang Nawl cu Calcutta cun a hung kir i Hakha a hung phak tikah cun Tidim lei upa a zammi thawng cu Cozah nih an theih cang caah Pu Hrang Nawl zong cu an lunghrinh i tlaih colh dingin an timh.  Hakha peng Vuanthok a simi Pu Run Ro Thang nih a tlaih. Asinain  thong chungah cun a khumh taktak lo nain khualeng ah na chuak lai lo tiah a ti (House Arrest in a chiah). Cu lioah cun, 'Pu Son Cin Lian te pawl cu India Cozah nih minung he hriamnam he a bawmh hna lai' tiah an rak ceih ngaingai hna.

Pu Hrang Nawl cu khuazeihmanh na tlawng lai lo an ti nain zan ah a thli in Falam ah jeep in a kal i, Chin Vuanci hlun Pu Za Hre lian le Pu No Zam a va ton hna. "Ne Win cu Facist uknak phungin a kal cang caah kan doh lai," tiah a va sawm hna. Pu Za Hre Lian nihcun, kei cu ka fale zohkhenhtu an um lo caah ralhrang thawh ding cu kan bawm kho lai lo. Asinain hika leitu hin ka rak in bawmh lai tiah a rak ti i, Pu Hrang Nawl cu zanhlan in Hakha ah a hung kir. A thaizing ahcun, "Thirhri a tlung i tlaih ding na si cang," tiah palek hawikom nih an hung chimh. Cucaah cun Lairam ah um awk a tha ti lo i, Pu Hrang Nawl cu a nupi le a chungkhar chuah takin 1964 June thla in India ram ah Ralhrang ah a zam.

Pu Hrang Nawl cu Thantlang peng Sihhmuh khuami a si i, 1956 Parliament thimnak ah Farrawn khuami Pu Hrang Mang he National Member an i cuh i, Pu Hrang Mang cu a tei caah amah cu kum 21 a si ah M.P. a hmu. Kawlram uknak Hrampi upadi ah, 'M.P. a cuh ding cu a tlawm bikah kum 21 a si lai' ti a si i, Uknak Hrampi Upadi rikhiahnak luat menmen in M.P. a hmumi a si caah Kawlram M.P. lakah a no bik a si.

Mino a si nain M.P. lakah raltha le miphun a dawmi a si caah a min a lang ngai i, party dang nih an nahchuah caah Election tangka hmannak cazin ah minthut cia in a kuat ti ruangah 1958 February thla in an rak phuah. Asinain 1961 Parliament thimthannak ah Pu Thio Ling he an i cuh ṭhan i, Pu Hrang Nawl nih a tei caah National member in M.P. a hmuh than. Asinain kum khat an tuan ah Gen. Ne Win nih uknak a chuh hna i an rian a dih.

1964 June thla in a miphun le a ram caah India ram ah a zam i, Aizawl in Imphal a kal i, Tidim upa pawl (Pu Son Cin Lian te pawl) cu a va ton hna. Son Cin Lian te pawl cu Manipur i a ummi Tidim pawl rinh in an kal i, cu hna nih cun India Cozah sinah zeihmanh an rak chimpiak hna lo caah laklawh ngai in an rak um lio a si i, Pu Hrang Nawl an hmuh tikah an i lawm ngaingai.  Mizei Cozah hmanh chawnh rih lo an si caah Pu Hrang Nawl cu Culcutta ah a kal ṭhan i, American Palai cu a va ton ṭhan hna.  Son Cin Lian le a hawile cu minung 86 tluk an si i, Imphal in an i ṭhial i Tuisen (Kawlram chungah) ah Camp an tuah i cuka ah cun an um.

Pu Hrang Nawl nih, Kawl le India cu innpa le hawikom an si caah Kawlram dohnak ah cun India chawnh awk a si lo ti a hngalh caah American Palai a ton hna nak cu a si.  American Palai hna cu, nan kan bawmh lo hmanh ah hriamnam cawk awk tal nan kan kawlpiak lai i, Kawl tangka in cawk khawhnak nan kan tuahpiak lai tiah a ti hna. Cucu American Palai nih cun an hna a tlakpi i, 'Kan in tuahpiak ko lai' tiah an ti.

Cu lioah cun Pu Ral Hmung,  Pu Ro Thang le Pu Hmun Hre zong Cozah nih an kan tlaih sual lai ti phan ah an hung zam ve i Shillong khua an rak phan ve. Pu Hrang Nawl a um lo lio a si caah Maggalaya State Cozah cu Pu Ral Hmung nih cun, keimah cu Chin Vuanci hlun ka si i, Chin Ralhrang hruaitu ka si tiin bia a rak chawnh hna. Pu Hrang Nawl nih cun, India cu Kapngeilo Dirhmun (Non-Allignment Policy) a dirpitu bik zungzal a si caah Maggalaya State cu chawnh awkah a ruat bal hna lo.

Pu Ral Hmung nih, keimah hi Chin Ralhrang hruaitu ka si a timi cu Culcutta  khua i American Palai upa nih cun an theih colh caah Pu Hrang Nawl cu, acheu nih India Cozah (Culcutta) nan kan chawnh i acheu nih Maggalaya State nan  chawnh caah bia ruah awk nan ṭha lo, cucaah Hrang Nawl, Shillong ah va kal law Pu Ral Hmung te he va komh u law a ṭha lai tiah ruahnak an rak pek.  Cucaah Pu Hrang Nawl cu Culcutta cun a ra i Shillong ah Pu Ral Hmung te pawl cu a hung ton hna.  Pu Ral Hmung nih India Cozah a chawnh cang hna caah cun, India Ramdanglei Vuanci zung in Secretary Mr.C.S.Jha a ra i Shillong ah cun a hung ton hna.  Asinain an dihlak tong loin Pu Ral Hmung lawng cu a rak ton, zeicahtiah amah nih an hruaitu ka si a ti caah amah Ral Hmung lawngin a tonnak cu a si. Pu Ral Hmung nih cun, Ne Win uknak kan duh lo caah kan doh lai hung kan bawm u, tiah a hal lo i, kan ram ah kan um ngam lo caah nan ram ah umnak nawl (Assylum) hung kan pe u  tiah a hal caah, C.S.Jhna nih cun 'Aizawl ah kal hna sehlaw India M.P. rank in zoh hna u' tiah nawl a pek hna.  Cucaah cun an dihlak in Aizawl ah an kalpi hna i India M.P. rank in lahkhah an pek hna.

Tuisen camp i a ummi pawl cu mizei Cozah hmanh an chawnh rih hna lo caah Pu Son Cin Lian cu Delhi ah an thlah ve. Delhi ahcun a kal i, bawmhnak a va hal hna tikah, Delhi upa nih cun, "Va kir law nanmah lakah hruaitu va i thim ulaw cu he cun kan i chawn lai," tiah an rak ti. Cucaah Delhi cun a hung kir i Aizawl ah Pu Hrang Nawl le Pu Ro Thang a hung ton hna. Pu Ral Hmung cu a hung fuh i, "India Cozah nih hruaitu va thim u' an ti caah, nang hi hruaitu na si cang ko nain holh na thiam lo caah hmailei ah kan har lai. Cucaah Pu Hrang Nawl hi kan hruaitu sisehlaw a ṭha hnga lo maw? tiah an ti. Asinain Pu Ral Hmung nih a duh lo caah Pu Ral Hmung le Pu Hmun Hre cu an i ṭhen i, Lairam caah zeihmanh cawlcanghnak an tuah lo.

Pu Son Cin Lian le Pu Hrang Nawl cu Tuisen camp ah an kal i hruaitu thim a herhnak cu an va chim tikah, a dang vialte nih cun Pu Hrang Nawl cu hruaitu si awkah an hna a tla dih nain Pu Dam Khaw Hau a hna a tla lo. Dam Khaw Hau nih cun, "Kawl dohnak ah cun kawl nih an kan hruai a hau. Kalemyo ah mi kan thlah hna i, Kawl M.P. hlun pakhat an auh lio i, cu nih cun hung kan hruai seh," tiah a ti. Asinain a dang vialte nih cun, Kawl doh lawng kan i tinhmi a si lo i, Chinram caah rianṭuan kan i timh caah Chin miphun ca riantuantu dingah cun kawl nih an kan hruai kho lai lo an ti. Pu Hrang Nawl si loin Pu Son Cin Lian siseh an ti zongah Pu Dam Khaw Hau nih a duh ṭhiamṭhiam lo caah hruaitu thim kho loin an ṭian. Cuti cun Pu Hrang Nawl cu Camphai ah a kir than.

Pu Son Cin Lian le a mi hna cu Tuisen camp ah cun an um kho ti lo i, 1964 October thla ah Singat (Laimi nih cun Thingat khua tiah an ti) khua ah an hung i ṭhial. Cu lioah cun Lt. Col. Son Khaw Pau kha Naga National Council he an i tonnak in a ra i, Singat khua pawngah cun Pu Son Cin Lian te pawl he an i tong. Naga National Council nih zeihmanh an rak bawmh khawh lo caah Tidim a hawi le pawl he i fonh awkah a ra. Asinain Dam Khaw Hau nih an sin fonh cu a duh lo i, "Nang a dang te i a kalmi na si i, kannih a dangte i a kalmi kan si ve caah a dang in um ko u sih," tiah a rak donh. Cucaah cun Pu Son Cin Lian nih Son Khaw Pau cu, Pu Hrang Nawl sinah va kal law, kei zong a thli in ka rak i zuk ve te lai," tiah a ti.

Lt. Col. Son Khaw Pau cu Camphai ah Pu Hrang Nawl sinah cun a hung phan i, cu liote ah cun American C.I.A. sinin, 'Kawl tangka in hriamnam nan cawk khawh' tiah thawng an hun thanh hna nak ca a hung phan. Kawl tangka in hriamnam nan cawk khawh ti a si caah an i lawm ngaingai. Dollar in cawk a herh sual ahcun an har hnga.

Col. Son Khaw Pau cu Imphal ah an thlah ṭhan i Paihte sinah hriamnam an va halter. Asinain Dam Khaw Hau nih a rawi caah India Cozah nih tlaih an timh i a hung zam ṭhan. Son Khaw Pau Camphai a hung phak ahcun Manipur in Pu Tun Khaw Pum a hung phan ve i, an i tong. Tun Khaw Pum cu Baite miphun a si i, Manipur ram ah a ummi a si. Manipur State Parliament thimnak ah cuh a duh ve i, Manipur miphun a si lo ti ruangah cuhnak nawl an pe lo. Cucaah cun a thin a hung i Ralhrang in Manipur Cozah cu a doh hna. (193)

Pakistan ah a kal i, (Ahlan ah East Pakistan an ti i, atu ahcun Bengladesh an si cang) bawmhnak a hal hna. Hi lioah hin East Pakistan (Bengladesh ) le India Cozah an i remlo lio a si caah India hnahnawhnak paoh cun Pakistan nih a duhmi a si. Cucaah Tun Khaw Pum cu ralkap training kan in pek hna lai tiah bia an rak kamh. Pu Tun Khaw Pum nih Pu Hrang Nawl le Col. Son Khaw Pau cu Pakistan training tuah cu a sawm hna caah ralkap 30 he Son Khaw Pau le Tun Khaw Pum cu training tuah awkah an thlah hna.

Pakistan cu an vung phan i, Cozah min nan i bunh lo ahcun a si kho lo an ti hna caah U.C.G (United Chin Goverment) Cozah an tuah i, Pu Tun Khaw Pum cu Prime Minister, Col. Son Khaw Pua cu Defence Minister, Pu Hrang Nawl cu Foreign Minister tiah rian an i phaw. Asinain Pu Hrang Nawl nih zeihmanh a thei lo.

Pu Hrang Nawl cu Camphai khua ah a um i, a ralkap hna cu Thingsai khua pawng Tio tiva kam ah Camp an tuah i, khua caan ah a va veh tawn hna. Cuka Camp i an tikhor cu nihin ni tiangin 'Hrang Nawl tikhor' tiah an ti thai. Singat khua i a ummi Tidim pawl cu, Pu Dam Khaw Hau hruainak an duh lo caah an dihlak in (Minung 86) Camphai khua ah an ra i Pu Hrang Nawl sinah an hung i fon. Singat khua i a ummi ralkap pawl a sin i an hung i fonh cang caah Pu Hrang Nawl cu thazang a ngei ngaingai cang. Asinain Pu Hrang Nawl nih a ralkap hna cu amah lahkhah tein a cawm hna caah ei-din an har ngaingai.


LAIRAM AN TUKNAK:

1965 thawkka a hung si i, American Consul zung in 'Pakistan i training a tuahmi hna ralkap an hung kir cang' tiah Pu Hrang Nawl cu ca an hun kuat. Pu Hrang Nawl nih cun, cuti asi ahcun Lairam an hun tan tikah kawl ralkap nih an kah sual hna lai caah Lairam i a ummi kawl ralkap kha kan kah hna lai i, hna kan hnawh hna karah kan ralkap cu an hung tlung kho lai tiah a ruah. Cucaah Hakha, Falam le Tidim ralkap pawl kha kah dingin an i tim i, a hmasa bikah Rih palek umnak kha tuk dingin an i tim.  Hi lioah hin Rih ahcun palek 32 an um i, an umtuning hngalh khawhnak dingah mi pakhat kha ar zuar an fial i, Rih palek sinah cun ar cu a va zuar. Sentary an cawnghning le an umtuning vialte cu a ngiat dih cikcek i Pu Hrang Nawl te cu a hung chimhhna.

An ruahnak ahcun kan pel hna lai i Rih bantuk khan kah hau loin kan lak hna lai tiah an i ruah i, nichuahlei in a hon namtu phu nih cun naituk tiang an hun pel cang hna. Ralring tein a rak um cangmi palek pawl nih cun an hmuh hmasa hna i, Ralhrang pawl hlan ah an hun kah hna tikah cun Rfl. Thang Pu (Thang Khan Kap, Cawngmual khuami ) cu an khen i palek barek hram bakah a thi.

Pu Hrang Nawl le Commander Nang Khaw En cu Certual leikap cun an um i, kah an i ruah na loin meithal thawng an theih cang caah cun an hun kah ve hna. An hun i kap chin lengmang i, palek cu zenkuan tam an ngeih lo caah an zenkuan a dih deng cang i meisen zong van ah an kah cang (194). Asinain Rfl. Nang Ta (Suan Do Nang, Zampi khuami) cu a ke ah an hun khen i hma a pu. Cu tikah cun Pu Hrang Nawl le Nang Khaw En cu Nang Ta an zohkhenhnak ah an hun namthiam ti hna lo i, khua nih a deiphuat hna. An ruahning bantukin an lak khawh hna lo caah Ralhrang pawl cu anmah le an umnak cio in an zam.

Hma a pumi Rfl. Nang Ta cu Dr. Thomas Zam Za Cin sinah an hei kalpi nain Dr. Zam Za Cin nih a zoh duh lo caah, Pu Hrang Nawl le Pu Thang Kio nih khuabe leiah an zampi. Nang Ta cu a hma a fak tuk caah a zam kho ti lo i Khuabe khua ah an chiah tak i, Chuncung in Tlangte in Vanzang ah Vanzang in Fungkah in Thingsai ah an zam. A ralkap dang hna zong cu anmah le an kal khawhning cio in an zam i Thingsai Camp ah an phan cio.

BO THUAL ZEN LE A RALKAP:

Bo Thual zen le a ralkap hna cu Tidim lei ahcun an kal ve i, March ni 5 hlan ah Tidim kah ding a si nain an ni tinhning in an phan kho ti lo i, March ni 7 ah Mualbem le Tidim kar an phan i, cuka ahcun ralkap khualtlawng he an i tong. Cu hna cu an kah hna i, Kawl ralkap 3 an thi, 2 hma an pu. An ni tinh ni ah an phanh khawh ti lo caah cun, Hakha thawng zong cu a thang cang i, Tidim palek cu an i ralring cang caah zeihmanh an ti kho ti lo, a kah hrimhrim an i kap ti lo.

Bo Thual Zen le a ralkap hna cu Camphai leiah kir ti loin Col. Van Kulh le Mangki Thawng Cin Thang an ton hna i, zeitindah kan um lai tiah an hal hna. Col. Van Kulh le Mangki Thawng Cin thang nih cun, hriamnam in Chinram nan kah ahcun zapi an fak tuk lai. Cucaah kah loin nan khua ah tlung ko u law tlaih lo dingin kan in chimpiak hna lai tiah an ti hna. Cucaah cun an khua cio ah an tlung i dai tein an um. Asinain kawl cozah nih an theih i an hung tlaih hna tikah cun Van Kulh le Thawng Cin Thang nih cun an chimpiak kho ṭung hna lo i, (195) Bo Thual Zen cu Monywa thong ah an kuat i biaceih loin kum 8 tiang thong an thlak.

INDIA COZAH LE PU HRANG NAWL    

Chin Ralhrang hruaitu Pu Hrang Nawl cu Hakha a tuknak in a hung zam i Thingsai a hung phak ah India Cozah nih 'Ton kan in duh'  tiah ca an hun pek colh.  Rianrang in Aizawl ah a vung lan i, "Naga Ralhrang Pakistan in an ra i Camphai in kan rak bawh hna. Asinain nangmah nih ralrin na pek hna i kan kap kho hna lo.  Hi tlukin kan in bawmh lioah zeicahdah Naga Ralhrang na bawmh hna?" tiah an rak sik.  Pu Hrang Nawl nih cun, "Zeihmanh ralrinnak ka pe hna lo.  Chinram ka tlawn lio a si i, ka um tung lo,"  tiah a ti nain India Cozah an lung a tling ti lo.

Pu Hrang Nawl cu Camphai ah cun a lan i, Son Khaw Pau le a ralkap hna cu Pakistan i thla 3 training an tuahnak cun an rak tlung i Mualbawk khua an hung phan. Naga ralhrang a bawhmi India ralkap cu an tam tuk i, Pakistan uniform he an si caah an ra ngam ti lo. Cucaah cun Pu Hrang Nawl cu hung kan la seh tiah thawng an hun thanh. Pu Hrang Nawl nih a ruahmi cu training in a rami ramri in amah nih va tonnak nakcun Cozah hna kha hna rak hnok hna sehlaw training in a rami hna kha hnahnok lo tein rak tlun khawh hna kha a herh deoh tiah a ruah.  Cucaah cun Rih, Tidim, Falam le Hakha kha taih i hnahnokter cio kha a timh.  Cucaah a hmasa bik ah Rih Palek Sakhan kha ṭaih dingin an kal.

Kum 1965 February 17 ni zinglei arkhuang ah ralkap 20 he (meithal zun 12 lawng an ngei) Rih cu an hun nam hna (196). Phu hnih in an i then i, nichuahlei le nithlaklei in an hun peel hna i, Pu Hrang Nawl le a hawile nih an hun luh hnawh hmasa hna i fawi tein an lak ko. Asinain khatlei kam in a rami hna i Rfl. Huai Pum cu sentary cawngpa nih a lu ah a kah i a thi.  Zeicahdah hi pa hi a thih tiah, an ruahnak ah cun Rih palek lakah hin Laimi zong an i tel i, mah le mah an si caah, Huai Pum nih hin sentary cawngpa kha a tlaih in ka tlaih lai i kah hau loin la kho hna u sih, cu lo ahcun minung kan thi sual lai tiah a timh caah, sentary cawngpa cu a peel i, a naih tuk cang caah sentary cawngpa nih a hmuh hmasa i lam naih tein a kah caah a thihnak cu a si.

Palek umnak cu fawi tein an lak ko i meithal zuun 16 an lak.  Cu lio cun palek Mangki pa nih thawngpang hlathlaitu ah khual a tlawntermi hna Bo Tun Tin le a palek hawi pawl cu Jeep in an ra i Rih cu an hung phan.  Tun Tin le a hawile pawl cu Ralhrang nih cun an tlaih hna i, Pu Hrang Nawl nih cun, 'Hi Jeep hin anmah he kan tlung ti lai i Falam fawi tein kan lak dih lai' tiah a ti.  Asinain an ralbawi Bu Thual Zem nih a duh lo.  Zeicahtiah Bo Thual Zem hi ralkap hlun a si i, ral kan tuk i a ni hmasa i kan thih ahcun a hnu i kan i kah tikah tampi kan thi tawn.  Cucaah cun Falam i ka lanh ahcun kan thi tuk lai, a ti i a duh lo.  Tun Tin le a ralkap hna cu an tlaih hna i an Jeep cun Camphai ah an kal pi hna.

HAKHA KHUA AN TUKNAK:

        Pakistan in a rak tlungmi Col.Son Khaw Pau le a ralkap hna him tein an tlun khawhnak caah Cozah ralkap hna kha Hrang Nawl ralkap hna nih hna rak hnawh a herh ti a si caah cun Camphai cun an i tim ṭhan i, Pu Hrang Nawl le a ralkap nih Hakha, Bo Thual Zen le a ralkap nih Tidim tuk i, Hakha le Tidim an lak dih hnu ah Falam hun fuh tonh i lak ṭhan dingin an i tim.  Cuti cun then hnih in an i ṭhen i, 1965 March ni 5 hlan ah Hakha le Tidim cu kan kah lai tiah ni an i tuk i an ra.

Pu Hrang Nawl cu a ralkap 20 he cun Hakha tuk awkah cun an ra i, 1965 March 4 zan ah Tita an hung phan i mui ah zanriah an chuang.  Zanriah an chuan lioah cun Hakha Khuathar Pu Sa Uk, PWD lamkhawng cu a hung tlung i, Pu Hrang Nawl te cu a hmuh hna i an i chawn. Pu Hrang Nawl le Pu Sa Uk cu hawikom ṭha an rak si caah Pu Sa Uk nih cun, kei zong nan sinah ka ra lai i ka kah ve hna lai tiah a ti hna.  Hmunkhat ah cun zan ah an hung kai ti hna i, Khuathar an hung luh lai ah khua a tuanh tuk rih caah an i din. Pu Sa Uk cu a din ve rua tiah an ruat nain i din loin Pu Sa Uk cu a thli in a kal i, Hakha Party Yunit Chairman Maj. Kep Lo a hung chimh.  Maj. Kep Lo cu a rannak in palek sinah cun a kal i, Hrang Nawl Ralhrang nih kah an in timh hna tiah a vung chimh hna. Palek pawl cu rianrang in an hun i ralring colh i an family zong khualeng ah an chuah manh hna.

Kum 1965 March 5 zinglei arkhuang ah cun Pu Hrang Nawl le a ralkap hna cu Hakha cu an hung phan.  A ralkap hna cu phu 4 ah a ṭhen hna i, a kaptu ding taktak (Comando) pawl cu nichuahlei in an ra i an hun nam hna.  Phu khat cu Rungtlang lei in an ra i, hlan lio Wireless zung (atu Ralkap Tili chak ah khin a rak um)  lei in an bawh.  Phu khat cu tonhmun hngaktu ah an chiah hna i Siangbawi Farhual ah an um.  Pu Hrang Nawl le Commander Neng Khaw En  phu cu a Khuachung lei in an ra i, Certual lei kapin an hung nam hna.

Palek cu ralring cia in an um caah zeitik dah an kan kah lai tiah an zoh ve hna.  Cuti cun arkhuang ah cun an i kap ciammam i, palek cu zenkuan tam an ngeih lo caah zenkuan an dih deng cang i 'meisen' hmanh an kah pah cang. Asinain khatlei phu ah Rfm. Thang Khan kap (Thangpu) an khen i a thi.  Cun khatlei phu i Suan Do Nang (Nangta) a ke ah an khen i zampi a hauh caah Pu Hrang Nawl le Commander Neng Khan En nih an zampi i khua a dei colh.  Cuti cun Rih bantukin Hakha cu kan laak lai tiah an ruah nain ruahning bantukin si loin kakip in an zam dih.  Cuti cun Pu Hrang Nawl cu Thingsai a hung phan.

HRANG NAWL LE SON KHAW PAU AN KUAI

        Thingsai khua an phak tlawmpal ah Pakistan in training a kaimi Son Phua Pau le a ralkap hna cu dam tein an ra i Mualbawk khua an phan. Cucaah cun Pu Hrang Nawl nih cun Son Khaw Pau te cu Mualbawk khua tiang a va don hna. Mualbawk khua ah cun an i tong i, Son Khaw Pau nih Hrang Nawl cu, 'Chinram cu Independence kan si cang'  tiah kan thanh lai i, India he Kawl he kan kah lai, tiah a ti.  Pu Hrang Nawl nih zeitindah Kawl hmanh kan tei hlan ah India he Kawl he kan kah ahcun a si khawh lai?  Cuti a si ahcun umnak hmanh kan ngeih ti ṭung lai lo, tiah a ti. Cuti cun Hrang Nawl le San Khaw Pau cu an ruahnak a khat ti lo i, an ralkap viatle he Mualbawk khua chungin an chuak i ramlak ah meeting an tuah.  An duhnak le an ruahnak cu an chim veve hnu ah an ralkap cu mee thlakter hna tikah ralkap vialte nih cun Pu Hrang Nawl lei ah mee an thlak dih. Cucaah Pu Hrang Nawl nih Col. Son Khaw Pau cu Defence Minister in a phuah colh. A uniform le a pistol an chiahter i, hmunkhat ah um kho ding an si ti lo caah Son Khaw Pau cu Rfl. Suang Khaw Do he party dang an tuah i Manipur lei ah an kal. Manipur lei i an kalnak lampi ah Manipur Rifle ralkap hna nih an tlaih hna.  "Mi zeidah nan si? Pu Hrang Nawl ralkap nan si maw?" tiah an hal hna i, Son Khaw Pau nih cun, "Hrang Nawl te party kan si lo, keimah cu Suantak ka si," tiah a min a hlen hna. Hrang Nawl le a ralkap hna cu India cozah nih cun an theih-hngalhmi an si i, Hrang Nawl ralkap kan si lo an ti caah an tlaih hna i thong ah an thlak hna.  India Cozah nih thla 10 thong an thlak hna hnu ah Kawlram ah an kuat hna.

SAKTA GODOWN AN LAKNAK:

Chin Ralhrang hruaitu Pu Hrang Nawl le a ralkap hna nih Hakha le Tidim an lak khawh ti lo hnu ah cun  Pu Hrang Nawl nih a ralkap hna cu Matu khua Tangka Inn bauh dingin a thlah than hna. A ralkap Pu Ngun Awi nih a hruai hna i ralkap 20 he Chinram lei ah cun an ra.  Khami Chin pawl Pu Hrang Nawl ton awkah Camphai ah an ra i, bia an i ruah dih hnu ah an ram lei ah kir awk an si i, Pu Ngun Awi le a ralkap hna he cun an ra ti. Khami Chin pawl zong cu kalnak phaisa an ngeih ve lo caah Sakta khua i a ummi Cozah Chawdawr lak pah i tlunkalnak ah hman dingin khua an khan.  Pu Hrang Nawl nih cun pumpak thil zeihmanh nan la lai lo, asinain Cozah thil cu kanmah thil a si caah Cozah thil paohpaoh cu nan lak khawh chungin nan lak lai tiah bia a cah hna.

Ni 5.5.1965 ah Sakta khua cu an hung phan i, Cozah Chawdawr cu a cawngtu ralkap zeihmanh an um lo caah fawite in an lak ko.  Tangka tam a rak um lo i,  tangka tlawmpal le thilri an lak i, Khami Chin pawl cu an kalnak ah phaisa an herhmi le thilri tlawmpal an pek hna i an kalter hna. Chin Ralhrang pawl cu Surkhua lei ah cun an lan i, tangka tam an hmuh lo caah Surkhua i cozah riantuan pawl kha an thla khat lahkhah cio tangka an khawlh hna.  Pu Hrang Nawl nih pumpak thil hal lo dingin an cah ko hna nain kalnak an ngeih lo caah an hal hna.  Surkhua cun an vung lan i, Matu khua phak lai Phanang khua ah an riak. Sakta an laknak le kadang i an thawngpang cu Matu lei zongin an theih cang hna caah Phanang khua i an riahnak ah cun palek nih an kulh hna i an tlaih dih hna.

PU HRANG NAWL AN TLAIH

        Pu Hrang Nawl cu India nih Naga Ralhrang he an i pehtlaih rua tiah an ruah caah India Cozah cu a cungah an lung a tling ti lo. Cucaah Camphai Camp le Thingsai Camp ah kalnak nawl an pe ti lo i Aizawl ah an chiah. Kum 1965 ah India Prime Minister Lal Bahadur Sashtri kha a hung thi i, Indira Gandhi kha Prime Minister ah a hung kai. India Cozah cu Kap Ngeilo Dirhmun (Non Align Policy) a rak si tawnmi kha Indira Gandhi nih cun a thlen i, Rangoon Cozah le Peking Cozah an i rem lo ti a theih tikah Pi Indira Gandhi cu Rangoon ah a ra i Gen. Ne Win he hawikomhnak an tuah.  India le Kawlram ramri daihnak kong zong an ceih chih caah, Gen. Ne Win nih Chin Ralhrang hruaitu hna kha nan kan tlaih piak hna lai tiah a nawl i, Indira Gandhi cu a hna a tla.

Kum 1966 thla ah Mizo Ralhrang le India Cozah kha an hun i kap i Aizawl khua cu India Cozah nih meibom an thlak i an khangh dih. Mizo Ralhrang le Chin Ralhrang pawl cu an i pehtlaih lai tiah an ruah caah Pu Hrang Nawl cu India Cozah nih an lunghrinh chin lengmang. Cucaah  Pu Hrang Nawl cu India Cozah nih lahkhah an pek tawnmi zong kha an phih i tlaih dingin an timh cang.

Pu Hrang Nawl cu lahkhah a hmuh ti lo caah a hawikom Pu Za Ngen sinah a tlung i, Mizo Ralhrang le India Cozah an i kah lio a si caah nu le ngakchia vialte cu ramlak ah an zam dih.  Cucaah Pu Hrang Nawl cu Pu Za Ngen chawdawr ah Manager a tuan. Ni khat cu Pu Hrang Nawl chaw a dawr lio ah Aizawl District Commisioner a ra i, 'tlaih ding na si cang' tiah a hung chimh.  District Commision pa cu Pu Hrang Nawl tlaih dingah tuanvo a ngeitu a si nain hawikom an si caah a chimh in a hung chimh. Cucaah District Commisioner pa nih cun permit a pek i Pu Hrang Nawl cu Shillong khua ah a zam.

Shillong khua i tlawmpal a um ah Pu Hrang Nawl cu motor nih a lehpi i a ha vialte a cim dih caah siinn ah an chiah. Cuka ah cun India C.I.D. nih an hun kawl i, Pu Hrang Nawl cu siinn a umnak ah cun an hung tlaih. Pu Hrang Nawl nih nupi le fate kal takin miphun le ram caah rianṭuan a timhmi Ralhrang a thawhnak cu a dih ai.

Pu Hrang Nawl cu thla 10 thong ah an thlak hnu ah Rangoon Gen. Ne Win Cozah kut ah an kuat i, Gen. Ne Win nih cun bia ceih loin kum 8 tiang thong ah an chiah.  Thong chung i a um lioah hin palek nih an hrem ngaingai i, hremnak phun an ngeihmi tling lakin an hrem i thongchung tiangah an chiah.  Ne Win nih Uknak Hrampi Upadi cu kum 1973 December thla ah a hun tuah i, a dotdot Council a hung um hnu ah Pu Hrang Nawl cu Hakha peng Biaceih zung ah taza an cuai.  A diklomi Bu (Tapung) Upadi Section No.17 in taza an cuai i, Hriamnam lakin Cozah a doh caah kum 8 thong an pek. Asinain a tlak ciami kha kum 8 leng a si cang caah a bia an chah ni in a chuak colh.

Pu Hrang Nawl a bia an ceih ni cu Hakha khua i a ummi vialte an chuak i an ngaih. Mi an tam tuk caah an bia an thei kho ti lo i, Biaceih phu Lutlai Pu Hleh To nih khualeng biaceihnak nawl a pek i, innleng ah bia cu an ceih i Loud Speaker an bunh.  Pu Hrang Nawl nih Biaceih zung ah a chimmi cu: Cozah kan doh caah ka sual ko. Asinain kan dohnak cu Uknak Hrampi Upadi um loin a kan uk caah Ne Win kan dohnak cu a si.  Atu cu Uknak Hrampi a ngeimi Cozah tlamtling a si cang caah kan doh ti lai lo tiah a ti.  Pu Hrang Nwl biaceih a ngaitu hi Chinram chung i biaceih ngaimi vialte lakah a tam bik an si lai.

Zohchih mi hna;-
(193)Vum Son Dr.: Zo history
(194) Hrang Nawl , by his own eyes witness: Interviewed on 17.6.1989
(195)Vum Son, Dr.: Zo History p.235
(196)Rih an lak ni le Haka an tuk ni hi Pu Neng Khan Thang, a recorder, chimning in ka tialmi a si. Interviewed on (6.7.1989)
Pu Chawn Kio nih Laimiphun thawhkehnak a ttialmi chung in lak chommi a si.
An khua mi Lian Hoi a ṭhit i a nu le a pa sin um loin a pu Pu Ngun Dum te sinah an um. A pu cu caw a zua i nifate cawkhalh le caw-ek ruh le lo i riit dawnh ah a hna a hnok ngaingai. A pa cu lamkhawngrian a ṭuan i a pa rian cu kaan chawn lai a ti nain a duh lo caah a lung aa nuam lo i 1939 kum ah ralkap ah a lut.

Hrang Ṭhio cu pumrua ṭha, mi chuakthiam le mileklak a si caah ralkap a luh hnu tlawmpal ah sen hnih (Naik) a hmu. Section Commander a ṭuan i training an tuah lioah amah nawl in a tithawlchung ti a din caah a sen cu an dawh.

A rauh hlanah Ralpi Pahnihnak a chuak i Laitlang ah tlun duh loin Mirang pawl he India ram ah an kal i Hosiarpor khua ah Second Burma Rifles ah a lut i Senthum (Havildar) an pek.

1943 kum ah akhunh in a tlung i a kir cangkate in India rank Bokhat (Jemadar) an pek i Brigadier Wingate kuttang ah a ṭuan. Kawl ram le Tuluk ramri Kachin ram ah raldoh ah an kal i ral an tei hna ruangah B.G.M. (Burma Galanttry Medal) minṭhatnak ah an pek. Japan cu ral an sung i Mirang nih Falam an lak ṭhan hnuah Hrang Ṭhio cu khua ah a tlung.

1945 kumchung (kum thar) ah 1st Chin Rifles cu Falam ah, cun 2nd Chin Rifles cu Tedim ah an phunh. Hlan i Chin Hills Battalion cu Anti Tank Regiment an ti i a hnuah 3rd Chin Rifles an run ti.

Hrang Ṭhio cu 1st Chin Rifles ah Quarters Master an ṭuanter. Tlawmpal ah 2nd Chin Rifles ah Company Commander in a ṭhial i tlawmpal a ṭuan hnuah Major (Buhmu) a hmu.

Kawl ramchung ah Japan ral a daih cang caah 1st Chin Rifles cu Mingaladon le 2nd Chin Rifles cu Shwebo ah ti-in an ṭhial hna. 1947  kumchung ah 1st Chin Rifles cu Akyab ah an ṭhial hna i Hrang Ṭhio cu aa ṭhial ve.

1948 kum January 1 ni in Major Hrang Ṭhio cu Lt. Colonel reng an pek i Lt. Colonel Flanagan rian a chan i 1st Chin Rifles ah C.O. (တပ်ရင်းမှူး) a ṭuan. Mah cun 1st Chin Rifles cu Sles Barracks (Yangon) ah an ṭhial hna.

1949 kum thar chuahkate in Communist pawl le Karen ral pawl nih Kawl ram cozah cu an doh i Kawl ram cu hna a hnawk ngaingai. Yangon in meng 9 a hlatnak Insein khua zong Karen ral nih an lak cang i Kamayut tiang ralkut ah a tla cang.

1st Chin Rifles cu Yangon cun Mingaladon ah an ṭhial zokzok hna i Jacob Barrack ah an um. Chin Ralbawi pawl vialte cu War Office ah an i tong i ‘Karen ral cu Chin Rifles nih kan do hna lai maw do hna lo?’ tiah an i ceih.

Chin Ralbawi dang vialte nih, “Miphun i rem lo ruang i a chuakmi ral a si caah Chin mi cu i tellote in, daite in kan um ah a ṭha lai, Chin miphun a kan domi ral a si lo,” tiah an ti.

Asinain Lt. Colonel Hrang Ṭhio nih, “Cozah ralkap kan si caah cozah a domi ral cu kan doh ve hrimhrim a hau,” tiah biatakte in a chim caah Karen ral le Communist ral cu Chin Ralkap nih cun doh hram cu an thawk hna.

A hmasa bikah 1st Chin Rifles, le Karen ral cu Kamayut in an i do i Insein Myonelei ah an nor cuahmah hna. An chimnak ah, “Insein Myone kan phanh ahhin hai an parkate an si i Insein ral a dih tikah cun hai an hmin dih cang,” an ti.

Karen ral cu a hrah ngaingai caah Chin Ralkap tampi an thi i tampi hma an pu. Amah Lt. Col. Hrang Ṭhio pumpaak in raldohnak ah cun ralkap sinah a kal ve. Ni khat cu raldohnak ah Jeep in a kal lioah a Jeep mawngtupa cu Karen ral nih a cil salai hmanh dolh manh loin an kah i a thi.

Hrang Ṭhio nih Jeep cu a mawngh i a luat. Mah ticun Chin Ralkap  nih Insein ral cu an doh lengmang i an nunnak le an thisen tampi a liam le a luan hnuah Insein ral cu an tei i ral cu a dai. Cucaah an Battalionpi in raltei lunglawmhnak puai nganpi an tuah.

Karen ral cu a dih ti a si nain Tantabin khua ah ralhruang an i ser ṭhan i Cozah cu an doh ṭhan hna. Cozah nih Lt. Col. Hrang Ṭhio cu mah ral doh awkah cun ṭuanvo an pek ṭhan caah mah ralhruang cu doh awkah thlakhatchung timhlamhnak a tuah i Hmawbi khua ah Battalion Headquarters a tuah.

Hlapada khua ah Company pali a chiah hna i 1949 kum August 6 ni thawk in Karen ral cu doh dingin aa tim ṭhan. A nikhiah caan cu a hung phan i zing suimilam pathum in an tho i Capt. Maung Lwin, Capt. Thla Mawng, Lt. Thai Cawn le Cpl. Rua Khar he an i thawh i Lt. Thai Cawn nih Jeep car cu a mawngh i an pok.

Suimilam a cheu tluk an ruah hnuah kan hnu in rak kan dawi te u, tiah a cah tak hna bantukin Sgt. Bawi Kheng nih mawṭawka cu a mawngh i Capt. Paw Luh he an hei dawi hna. Hlapada khua phanh hlan vakah Karen ral nih cun an rak kah hna i Lt. Col. Hrang Ṭhio cu a kehlei phei ah an khen caah an kal kho ti lo.

Capt. Paw Luh te zong cu an va phan ve i Karen ral nih cun an dum hna i an tlaih hna caah ralkut chungah an tla dih cang. Karen ral pawl nih, “Chin mi nan si ruangah kan in that hna lai lo,” tiah an ti hna i Lt. Col. Hrang Ṭhio cu, “Na suimilam le na kutdonghrolh kan pe,” tiah an hal i a suimilam cu a phawih i a pek hna nain a kutdonghrolh tu cu a pe siang hna lo; U Nu fanu San San Nu nih a ṭhenhmi a si rua, an ti.

Sgt. Bawi Kheng nih Lt.Col. Hrang Ṭhio cu Mingaladon Siizung ah a kalpi. Ramlak ah sau tuk Karen ral nih cun an kham hna caah Lt. Col. Hrang Ṭhio cu a thi tam tuk a chuak i siizung an phanhpi tikah cun a luan tuk cang. Siibawipa nih, “A ke tan lo cun a si kho lai lo,” a ti caah a khukri in a ke cu an tan. Asinain ṭhatdeuhlei panh loin 1949 kum August 8 ni zanlei ah a thi.

Lt. Col. Hrang Ṭhio ruak cu siizung cun August 15 ni ah an ṭumpi i 1st Chin Rifles Hallpi ah an suan. A ruak cu Ramhruaitu Upa hna thlaanmual ah nawlngeitu Cozah upa hna nih vui dingin an tawlrel ko nain a nu le a nupi le cingla rualchan nih an hna a tla lo.

A chuahnak Than Hniar khua ah vui an duh caah 1949 kum December 21 ni ah Special Vanzuanglawng in Kalaymyo ah an zuanpi. Mingaladon Vanzuanglawng dinhnak ah Kawl ram upa vialte, Vuancichoke U Nu le a dang Vuanci vialte le a dang khua mi minung thong hra nak tlawm lo nih Hrang Ṭhio ruak cu upatnak an pek. Ralbawi nganpipi le ralkap tor le cheng nih a phung bantukin ralkap upatnak an pek dih hnuah Kalaymyo lei ah cun khum ruahmah in an zuanpi.

Kalaymyo Van zuanglawng dinhnak zongah cun ralkap le khua mi tampi nih Hrang Ṭhio ruak cu an rak don i upatnak an pek hnuah mawṭawka in Lumbang khua ah an lanhpi. Lumbang khua tiang lawng mawṭawka cu a phanh khawh rih caah a ruak cu laang in Thanhniar khua tiang an tlunpi. Thanhniar khua tiangte cu Ralbawi ngan nih an thlah i a chuahsemnak Thanhniar ah cun sunglawi ngaiin an vui.

Caṭialtu saduhthah; Lt. Col. Hrang Ṭhio ruak hi Kawl cozah nawlngeitu upa hna nih an duhningte in Ramhruaitu Aazani Thlaanhmun ah rak vui sisehlaw Hrang Ṭhio hi cachung in a tuanbia lawng a nung hnga lo i a ruak le a thlaan hrimhrim in nihin le hmailei vawlei dongh hlan lo a nung zungzal hnga.