Biahmaithi :
18
century lio chan British, France, Spain le Portugal ram hna nih Africa
le Asia ram tthen hna ah colonial ram kauh cio ding in tiah an rak ti i
ral an rak doh hna. 19 century thawk ka hrawng ah Kawlram ah British nih
raldoh hram a rak thawk. British nih Manipur ram a rak domi kawl pawl
hna cu Manipur in a rak dawi dih hna i 1924 kum ah Arakan, Taningtari cu
doh hram a rak thawk. Kum hnih leng ral a rak doh hnu(1824-1826) kum ah
Arakan,
Taningtari le Chinland a cheu khat cu a rak lak hna. Mah
British ral doh ah hin Chinland thlanglei a um mi Chin miphun hna nih an
rak doh ko hna i mah dohnak ah Mi Wah, Ku Wah, Sit Taung le Maung
Hnamah ral i dohnak cu a rak lar, a rak thang ngai ngai. Chin miphun hna
nih cun fei, li le thal, nam hna an rak hman hna na tein Riffle meithal
a tlaih mi mirang (British) hna cu an rak doh kho hna lo an rak tei hna
lo caah 1826 kum chan lio ah Paletwah ram cheukhat hna cu British
kuttang ah an rak tla.
British Colonial pawl nih 1765 kum lio ah Silcar
le Silong hna ah siseh, 1885 kum ah Kawlmi umnak ram khi a rak lak dih
hna. Mah hnu cun Chinland ram tuk ding ah caanttha a rak kawl i
(1871/1888/1889) kum hna ah ral voithum a rak tuk hna,
Chinland
tthenkhat cu a rak lak khawh hna. Diahnak le luatnak, zalawnnak a rak
duh zungzal mi Chin miphun hna nih anmah le an peng ram cio in an
ngeihmi an hriam le an nam hna in an rak doh. Mah ral cu a rak ngan, a
rak thawng tuk i temhnak tampi le har taktak in an rak lakmi kong ah mah
ral i a rak i talmi mirang pawl nih ca in an rak ttial ning, an rak i
thanh ning ah le mirang ralkap i a sang bik an ni pekmi laksawng
(Victoria Cross) an ni pekmi ah siseh, hmuh khawh a si.
Chin miphun pawl
nih anmah le an nawlngeihnak a tlak lonak ding le mi tang i salcan ah
tang ding an rak duh lo, cun Chinland rampi mikut tang a tlak lai ding
an rak phan ruang ah nunnak tampi liam in le thap in ral an rak doh hna.
Mah raldohnak ah Pu Cawn Bik, Pu Khai Kam, Pu Lal Luai, Pu Za Hat, Pu
Hausat hna cu mi larmi minthang hna an rak si. Mah mirang ral ah hin
hriamnam ngeih an ni hleihluat ruang le mi an ngeihmi an ni hleihluat
ruang ah 1895 kum ah Chinland rampi a tam deuh cu Mirang kut tang ah a
rak tla.
1914 kum lio ah Germany,
Austria, Hungary, Turkey le Bulgaria hna phukhat, England, France,
Rusia, American hna le a dang ram hna kha phukhat ralpi an rak tho. Mah
ral i doh nakding caah anmah le an ukmi ram hna i a ummi miphun hna cu
ral do ding in minung an rak tlaih hna. Kum 1916 lio ah cun England
colonial kut tang a si miram hna ah India le Kawl hna ah cun ralkap a
ttuan ding in minung 1 million le ral do lo ding in minung 5 Lakhs cu
Iran, France, Turkey le Mesopotamia ram hna ah an rak kuat hna. Mah ah
cun Chin mino (4000) leng cu Europe ram ah an rak kuat ve hna.
1917
kum a rak phak tikah cun British pawl nih ralkap ttuan than ding in mi
an rak auh hna. Mi an rak herh tuk caah Chin ram pengtlang kip cio ah mi
(1000) nan rak kawl hna lai i nan tlaih hna lai tiah bia an cah hna.
Chin miphun pawl nih a hlan u Chinmi chung in a rak kalmi hna ralkap
ttuanmi hna a rak kir lomi kha theihhngalh le fimnak lak in ralkap ttuan
ding ah an rak duh lo.
1917 kum September thla ah mah ttuan duh lonak
langhternak an rak tuah. Mah duh lonak an langhternak dohnak cu ram
chung kip ah a rak thang i Mirang pawl nih ral le tthawngnak thazaang an
ni khahter i an rak doh hna. Cun khua pawl mei in khangh, riahcaw pawl
tlaihpiak khangh piak, khuami pawl tlaih, hrem, a rak doh hna. Mah
dohnak tthiamtthiam ah cun lung rual tein dohtti le bukhat tein voikhat
te ah rak dohtti a si lo caah 1923 kum ah a rak dai than.
Chin National Union(CNU)
1900
kum hramthawk lio ah hin British hna nih Chin miphun hna cu Palik,
Assam Rifle le Kawl ralkap (meithaltlai) hna i battalion le Chinland ram
ralkap ttuan ding ah an rak tlaih an rak auh hna. Mah ralbu pawl hna cu
Chin miphun hriamtlai bu hna ram caah rianttuanmi hna cu an rak doh ve
hna. Kawlram chung ah ram daw mino hna nih Kawl mi bu (Burma National
Union) an dirh i ram caah rian ttuannak an rak thawk. Mah
caan lio ah cun Chin miphun mino a simi hna Vumtumaung le Aung Min hna
zong nih Chin National Union (CNU) an rak dirh ve i ram caah rianttuan
an rak thawk colh ve.
1933 kum ah CNU nih Rangoon ram chung a ummi
British zung ah Chinland kha mah te uk i khuakhan lairelnak nawl an rak
hal. Cu pin ah Kawlram ramluatnak le zalennak (Independent) nan pek hna a
si ah cun Chinland zong pek chih ve ding tiin an rak hal chih hna.
British cozah nih zei bia hmanh a leh lo pin ah 1939 kum February (20)
ni ah Vumtumang, Wazihlaw, Kipling, Awmna, Aunglin, Amkam, Vumtunaing,
Kimang le Lingki hna cu a tlaih hna i thawnginn ah a tlak hna. Japan ral
a thawh tiang thawng a tlak hna.
Chin People Freedom League (CPFL)
1948kum
Chin mino Captain. Mang Tung Nung nih a hruai hna i CPFL a dirh pi hna i
miphun caah a si khawhnak chung in a ttuanpi hna. 1951 kum tiang a rak
ttuanpi hna natein amah Capt. Mangtungnung hrimhrim kha Chin ramkhel
council ah Parliament a si i 1951 kum thawk in Prime Minister U Nu cozah
ah Parliament rianttuantu a rak si i a rak dinh tak hna.
Chin National Organization (CNO)
1957
kum lio ah Chin People Freedom League (CPFL) le Chin Natioal Union
(CNU) hna an rak i fonh i Chin National Organization (CNO) cu an rak
dirh. Avoi khatnak Chairman ah Capt. Mangtungnung nih a rak hruai hna.
Amah hi miphun a dawmi pakhat a si hlei ah Parliament chung ah Kawl pawl
hrukaih hnipuan pawl a rak hmang lo i western part dressing pawl a rak
hman a rak thuam i meeting hna zong a rak kai. Miphun a dawmi nih an rak
dirh mi a si bantuk in CNO cu zapi nih an rak pom(Support) hna i Daan
chung in miphun caah rian an rak ttuan, an rak doh hna.
1962
kum Gen. Newin nih nawl a lak hnu ah Parliament a hrawh ruang ah siseh,
Zapi sin ah nawlngaihnak a ap tthan ding caah siseh, Parliament members
pawl hna le Chin mifimthiam sianghleirun mino hna nih an rak hruai hna i
Ram le miphun caah tiin rian an rak ttuan. (Anti-Communist Freedom
Organization) an rak dirh i a rak hruaitu hna cu Lt. Col. Suan Kho Pau,
Pu Dam Kho Hau, Pu Mang Khan Pau, Pu Hrang Nawl, Pu Suan Cin Lian le Pu
Tual Zen hna an rak si. Zapi chung ah kan lut lai i
(pnf;&Hk;a&;) kau deuh in kan tuah lai i zapi nih pomnak
(support) kan lak lai an ti i an rak ttuan. Zapi Support nak zong tampi
an rak hmuh.
Col Suan Kho Pau hruainak thawng in Chin mino (30) hna cu
East Pakistan (Bangladesh) ram ah ral lei thiamnak an rak cawng hna
hriamnam he kan ram lei ah an rak tlung tthan. Lt. Col Suan Kho Pau nih
Champhai (Mizoram) ran rak phak hnu ah Chin Government kan dirh lai a ti
i Lutlai a si ve mi Pu Hrang Nawl nih hriamtlai bu cu a hrawh. 1965 kum
ah Kawlram ah India Prime Minister a simi Lal Bahadur Shastri nih a va
tlawng hna i General Newin he an rak i tong. Mah an ni ton i biakhiahnak
an ngeihmi cu Kawlram ramri le India ramri hrawng i a ummi rambuainak a
tuahmi hna i hmunkhat in kan ttangtti lai i kan dohtti lai ti ah bia an
rak i caih i bia an rak khiah.
Mah
hnatlaknak (agreement) an rak tuahnak chan bik cu a zei bantuk bu paoh
siseh, ram rawk ding in a ttuanmi, Tapung (rebel) pawl hna kan dohtti
lai i kan hrawh hna lai timi bia an khiahmi an ngeih cangka in Chin
miphun caah rian a ttuanmi upa hna a si mi Col Suan Kho Pau, Pu Hrang
Nawl, Pu Dam Kho Hau, Pu Ro Thang hna cu India nih a tlaih hna i Kawlram
kut ah (Hand Over) a pek hna. Col Suan Kho Pau cu Kum (10), Pu Hrang
Nawl le Pu Dam Kho Hau cu kum (8) veve thawng tla ding in bia a rak caih
hna i thawng an rak tla.
Chin Democray Party (CDP)
Ex.
Member of Parliament John Mang Tling le Chin mino cheukhat hna cu U Nu
hruaimi Parliament Democracy bu ah luh ve ding in Chin ram chung in
Thailand ram ah an rak tli hna i 1969 December (30) ni ah Thai khualipi
Bangkok khua ah an rak phan i Parliament Democracy (PD) bu ah 1970 kum
January (1) ni ah an rak lut ve. 1970 April 6 ni ah William Salian Zam
le Micheal Mang Khan Pua tiin Bangkok ah an rak phan ve i Pu Mang Tling
hruaimi hna he an ni tong i bia an ni ruah. Mah an bia ruahnak le
biakhiahnak nih Chin Democracy Party (CDP) dirh ding in an ti.
1971
February (20) ni ah Jimmy hruaimi Zomi Chin National Front (ZCNF) he an
ni tong tthan i hnatlaknak minzen an rak thut. Mah minzen an thutmi ah
cun CDP le ZCNF bu (2) kha hrawh i bu thar a simi United Zomi Democracy
Party (UZDP) bu kha rak dirh tthan a si. 1971 kum February (25) ni ah
kha hlan ZCLF Chairman a si mi Jimmy kha a chuah caah Party cu February
28 ni ah Chin Democray Party (CDP) bu thar an rak dirh tthan. Chairman
caah Pu John Mang Tling , Vice Chairman caah Wiliaam Salian Zam, General
Secretary Paul Chal Thaw le Finace Secretary ah David Thang hna an rak
si. March 25 ni ah Paul Chal Thaw a chuak i Denial Thang Lian nih
General Secretary ah an rak thim tthan.
1972, August
24 ni ah Miphun zalonnak le luatnak caah tiin dirhmi kawl ram thlanglei
a rak phanmi Chin ralkap bu cu tonnak an rak tuah i Chin ralkap bu hi
fek tein kan dirh lai an rak ti. KNPP Head-Quarter's pawng ah camp an
rak dirh i mah camp min ah PHUN DAWT tiah a min an rak auh. Ralkap pawl
(Chief of Staff) ah Pu John Mang Tling nih a rak tlaihpiak hna i William
Salian Zam cu Major rank in tuanvo a rak tlai. A hnu thlakhat hnu ah
Major William Salian Zam nih pumpak in John Mang Tling sinah Army Chief
tlai ding in nawl a rak hal tikah lung tling tein John Mang Tling nih a
rak pek i Major William Salian Zam cu Army Chief of Staff a rak si. Mah
camp ah cun thla 6 an rak um i 1973 January (8) ni ah mah Phundawt camp
in a ni 4 kal nak a si mi ah an rak i tthial i camp thar an rak sak. Mah
camp min cu Laimi camp tiin an rak sak.
1973
January 29 ni ah Parliament Democracy Party Chairman U Nu cu a din i
amah aiawh tu ding ah General Lin Kya nih a chan i Chin Democray Party
chung ah lungdonghnak le tha zawrnak a chuak i Chin Liberation Army zong
cu thazaang 150 in 100 ah an zawr chuk ve. 1976 kum February 18 ni ah
PDP zong cu an hrawh i kawlram um miphun lungrualnak le luatnak bu
(wkdif;&if;om;vlrsKd;aygif;pkH nD!Gwfa&;ESifh
vGwfajrmufa&;wyfaygif;pk(wpn)) zong cu a rak rawk ve.
1976
January 14 ni ah Chinland ram ah sizungzi tuah ding he pehtlai in
CDP/CLA pawl tonnak le biachahnak an rak tuah. Mah bia chahmi hna cu
1. Chin Liberation Army cu Chin National Army ah min thlen ding.
2. Chinland ram ah phak khawh ding in KIO sinah bawmhnak hal ding.
3. Chinland ram ah a phan kho mi pawl cu a tu an rank in leh thum in promotion pek ding
4.
Chinland chung ah a rak phan kho mi Arakan Liberation Party hruaitu
Khaing Mo Lynn le a hawi le pawl i ei din ding tuanvo lakpiak ding.
1976
December thla chung ah Major William Salian Zam hruaimi hna CLA cu
Maneepawlaw Head-Quarter's in Shan ram cu an rak ra i Kachin ram lei ah
an kal. Kachin an phak tikah 1977 kum thar a si i Nagaland an phak tikah
fur a tla cang. Chinland an rak phak tikah cun Fur pi a si i Leta tlang
(avomawmif) an rak phak tikah cun nikhua a chiat tuk le ruah tam, thli a
hran tuk caah an dam hna lo i an rak zaw hna. Cu hlei ah si din ding,
hnipuan an rak ngei lo caah an rak i thlawp kho lo i an nunnak tiang a
rak liam.
Tedim, Phun Nuam khua an phak ah riahcaw
an cawk lio ah Phun Nuam in meng 5 a hlatnak Thuklai khua ah riah caw a
cawmi hna sin ah an information a leakout i BSPP ralkap nih an rak dawi
hna. Phunnuam le Saizam ah an ni kap i mi 3 hma an pu. Riahcaw an ngei
ti lo, Thlicia le ruah tam, ral i kah ruang ah Major William Salianzam a
ho mi hna mi 20 hna cu Vangte khua ah Kawl ralkap nih an tlaih hna. Mah
an tlaihmi hna CLA pawl cu bia zong ceih hna lo in Northern commmand
Brig. Hla Tun order in Capt. Maung Aye nih Motor lam kam ah a tlar in a
dirter hna i a rak kap/thah dih hna. Mah combat ah minung 120 an si i 46
hna cu Kalay thawng inn ah a kalpi hna i mah i kahnak ah mi pa 4 nih
hma an pu. A dang 50 zong cu an thah hna. Mah hnu cu CLA (aka) CNA cu a
rawk i an rak dirh kho ti lo.
Mizo National Front(MNF)
1961
kum October 28 ni ah Mizo National Front cu rak dirh a si. An Chairman
ah Pu Laldenga nih a rak hruai hna i Kawlram, India le East Pakistan
(Bangladesh) ram i a ummi Chin miphun hna umnak ram pawl cu ram pakhat
ah kan ser lai i luatnak kan lak lai tiin ram rian an rak ttuan. 1962
December a zarhkhat nakah Laldenga, Lalnunmawia, Saingaka hna cu East
Pakistan (Bangladesh) ram ah a thli in an rak ra i Pakistan MI pawl he
an rak i tong. East Pakistan nih ttha tein an rak don hna i an hmunhma,
hriamnam le phaisa kan bawmh hna lai tiah bia a rak kamh hna.
Rianttuantti ding le ralkap training pek ding pawl hna zong hnatlaknak
an rak ngeih. Mizo National Front nih a thli in Underground Mizo
Government an dirh. Independent lak ding ah ram rian an rak ttuan i
India cozah pi cu a rak doh.
Zomi National Liberation Front (ZNLF)
1966
kum March (1) ni ah MNF nih independent a phuan i India cu a doh. 1968
kum ah Mizoram ramri ah ral a rak tho i India le Kawl nih join operation
a rak tuah ruang ah Mizoram ramri le Chinland chung ah an rak um kho ti
lo i East Pakistan (Bangladesh) lei ah camp cu an rak i tthial. MNF he
tiin Chin miphun pawl zong an rak i tel i Chin miphun chung ah rian rak
ttuan kho ding in MNF nawl peknak thawng in Zomi National Liberation
Front (ZNLF) cu rak dirh a si. Chairman ah Pu Tial Khal, Vice Chairman
ah Thawng Luai, Foreign In-charge ah Pu Thawng Sai nih tuan vo an rak
lak hna. East Pakistan Sunsawng khua pawng ah camp an rak sak i Mizo
National Front he tiin rian an rak ttuantti.
1971
kum East Pakistan le India karlak ah ral a rak tho i an rak i do. East
Pakistan ral an sungh i Bangladesh a rak chuah hnu ah MNF pawl zong
Bangladesh ram ah camp an rak sa kho ti lo an rak based khawh lo hnu cun
Mizoram (India) le Arakan ram hna ah camp an rak i tthial. Mah bantuk
an rak cawlcang cuahmah lio ah MNF le ZNLF cu tonnak le biaruahnak an
rak ngeih. Mah an ni tonnak ah cun Pu Lalnunmawi cu India ram ah kalter i
India he ton ding ah lam kawlter ding. Cun Pu Tialkhal cu KIO ah kalter
i KIO sin ah ral le fimthiamnak le a herhmi bawmhnak hal ding in tiin
hnatlaknak an ngeih hnu ah 1972 kum ah ZNLF in Pu Tialkhal le Pu Sui
Tling hna cu KIO sin ah an kal i Finance Secretary a si mi Brang Sai a
hnu KIO (Chairman) a si mi he an rak i tong. KIO he hnatlaknak an rak
tuahmi cu a rannak in ZNLF cu ral lei fimthiamnak cawmpiak ding in ti a
si. Asinatein KIO nih cun Chin timi lawng kan theih caah kan nih nih cun
Chin timi in nan rak kai lawng lawng ah training kan in pek hna lai an
ti. Mah ticun Kachin sin ah an rak um i fawi tein an rak tlung khawh lo
caah Ram rian an rak i din, an rak ttuan kho ti lo.
Chin National Front (CNF)
1988
kum March (20) ni ah India, Mizoram Aizawl khuapi Chaltlang ah meeting
an rak ngei i mah i an meeting ah cun khahlan Zomi National Liberation
Front (ZNLF) cu Chin National Front (CNF) in an rak thlen. An rak
thlennak a sullam cu Zomi timi hi kan ni thei hna lo, cun Mizo zong kan
ni thei hna lo. Kan nih kan theihmi cu Chin timi
lawng kan theih an rak ti hna. Mah caah cun ZNLF tiin kan kal a si ah
cun Kachin nih an bia an rak beuh cang hna bantuk in Chin miphun ah tiin
nan rak lawng ah kan i chawnh hna lai i training kan in pek hna lai an
rak ti bantuk in ZNLF in CNF (Chin National Front) ah an rak thlennak cu
a si. Mah CNF i Chairman ah Pu Tial Khal cu an rak thim i General
Secretary ah Pu Mang Khum cu an rak thim. Mah kum November thla ah Chin
National Front i Central Committee (CC) an rak tuah i Pu Nothankap kha
Kachin Independent Organization (KIO) he ton ding in Thai ramri i a ummi
Karen National Union (KNU) General Head-Quarter ah an rak thlah. KIO i
an Chairman Brang Sai he an ni tong i bu hnih tein kutsih in kawl ralkap
cu kan dotti lai i ral kong he pehtlai in fimthiamnak kan in chimh hna
lai tiah KIO Chairman nih cun mah tonnak (meeting) ah cun bia a chim i
biakhiahnak an rak tuah colh. Mah tiin KNU HQ's i voithum a rak kal i an
ni ton hnu i a rak kir hnu ah Pu Tialkhal sin ah Nothankap nih cun
Chairman rian na ka kianh ding le na ka pek ding ah kan hal a ti i Pu
Tialkhal nih cun Chairman a sinak cun a kianh i Central Committee
meeting biakhiahnak Vote in CNF i a pahnihnak Chairman ah an rak thim.
1988
kum March in August thla tiang Democracy uknak duhmi ruang ah Kawlram
pumpi ram buainak a rak chuah i kum 26 chung party pakhat lawnglawng nih
uknak BSPP cu a tla i September 18 ni ah SLORC (e0w) timi Uknak ralkap
cozah nih nawlngeihnak an rak lak. Ralkap nih nawlngeihnak an lak hnu ah
Chin Student pawl le Chin mino hna cu Ralkap uknak hrawh ding le mahte khuakhan lairelnak (Self-Determination)
hmuh tthan ding caah ral kan tho lai tiin India ram ah an rak tli hna.
India cozah nih Mizoram state Saiha khua le Champhai khua hna ah
refugee's camp an rak tuahpiak hna i hmun a rak pek hna. Mah kum
November chung ah mah refugee's camp pahnih a ummi hna cu miphun caah
rianttuan ding in le raltho ding in an rak ti i Burma Democratic Front
(Western/BDF) cu an rak dirh. Asinatein miphun caah rian a rak ttuanmi
party a simi CNF ah cun lut ding in an rak ton hna i hmunkhat tein rian
kan rak ttuantti lai tiah tonnak an rak tuah. 1989 kum January ah cun
BDF chung in an chuak i CNF ah an rak lut. Mah hnu cun BDF zong cu a
rawk i BDF chung in a tangmi kawl pawl kha ABSDF tiin an rak dirh ve.
1989
kum March thla ah Chin National Front (CNF) a cheu hna cu (KIO) sin ah
ral lei thiamnak cawng ding in an rak kal i a cheu cu November thla ah
Bangladesh ram lei ALP sin ah rallei fimthiamnak cawng ding in le
hmunhma rak khuar ding in an rak i tthen i an rak kal hna. Mah hnu thawk
cun miphun luatnak le zalonnak hmuh ding in tiin ram caah rianttuan
ding in Chin National Army (CNA) timi miphun ralkap cu rak dirh a rak
si. 1989 kum October thla ah CNF chung in lungthin i hmuh thiam lonak a
rak chuak i Nothankap hruai mi CNF le Tialkhal hruai mi CNF tiin an rak i
tthen. Party members a tam deuh le CNA ralkap nih Nothankap kha an rak
pawmh i Nothankap cu hruaitu ah an rak ser.
Pu
Tialkhal nih a hruaimi CNF cu a hnu ah min pakhat hnu pakhat in an
thlen i a dongh nak Chin Liberation Council (CLC) tiin ram caah cun rian
an ttuan. Pu Tialkhal zong cu mah bu cun a chuak i Pu Rozathang nih a
rak hruai hna i ram caah rian an rak ttuan natein a tu hnu cun an ttuan
kho ti lo. 2006 hnu lei ah Pu Tial Khal nih CNC (Chin National
Confederation) timi bu a dirh tthan i mah bu cu tuchun ni tiang India le
Bangladesh ramri lei ah an um.
Chin
National Front (CNF) cu hriam tlaimi bu nih dirhmi National Democratic
Front (NDF) ah member a si i mah hriamtlai bu ah hin bu 8 an um. Cu pin
ah Demcratic Alliance of Burma (DAB) zong ah members a si. DAB hi 1988
ram buai hnu i a tlimi pawl bu le 1990 Kawlram election an tuah i
thimnak i teinak a hmumi pawl nih nawlngeihnak an hmuh khawh lo hnu ram
tang lei i an rak tlik i ram caah rian ka ttuan lai a timi paoh paoh nih
rak dirh mi bu a si.
Mah bu nih an ni
timh mi cu ralkap uknak hrawh i dihter le, Democracy uknak hman in
Federal ram dirh ding, Self-determination hmuh tthan ding ah kan si
khawhnak cio in kan ral kan dohtti lai tiin minsen rak thut i an rak
dirhmi bu a si. 1992 December (9) ni ah Chairman a simi Pu Nothankap cu
party i dun le daan pawl a buar caah Chairman rian in an chuah i Roger. F
Biak Lian Thang nih a rak hruai hna i National Security Emergency
Committee (NSEC) timi an rak dirh i party rian vialte cu ttuanvo an rak
lak. Party conference kan auh lai i mah ah cun nawlngeihnak vialte kan
ap tthan lai tiin 1992 kum December (9) ni ah letter no 1/92 in order an
chuah.
1993 June (9-16) kar an rak
tuahmi a voikhatnak coference cu Party Head Quarter umnak ah an rak tuah
i mah ah cun Chairman ca ding ah Pu Roger F. Biak Lian Thang cu rak
thim a si. Vice Chairman ah Pu Thomas Thangno, General Secretary ah Pu
Benjamin Turing leng ah Central Committee (8) an rak thim hna.
Central Committee
1) Zing Cung (Vice Chief of Staff/ Secretary of Defence Ministry)
2) Pu Sang Hlun ( Chairman of Judicial)
3) Captain That Ci (Member of Judicial)
4) Captain Thang Yen (Secretary of Home Ministary)
5) Dr. Suikhar ( Secretary of Foreign Ministary)
6) Second Lieutenant HC Ral Hnin (Southern Command)
7) Second Lieutenant Paul Sitha
8) Sergent Malsawm (Secretary of Health and Education Ministery)
Mah
Conference ah cun Party i Constitution cu an taar khawh. Chin National
Army zong cu fekte le ttha tein rak dirh a si. Mah kum August thla thawk
in mipi sin ah kau deuh in rianttuan a rak si. Operation pakhat hnu
pakhat rak thlen i tuah a rak si. Ram kawmh bu hna i dirhmi bu hna he
fek te le naih tein rianttuan hram an rak thawk.
1995
kum February (22) in an rak thawkmi a voikhatnak Party conference, a
voithumnak Central Committee i meeting ah Party Chairman Roger F. Biak
Lian Thang cu ngandam lonak ruang ah tiin dinhnak nawl a rak halmi cu
Party Central Committee (CC) nih dinhnak nawl an rak pek i Party i
Constitution ning bantuk in Vice Chairman a simi Pu Thomas Thangnou nih
Party Chairman rian cu aa khinh i miphun le ram caah tiin rian a rak
ttuanpi hna. 1997 June 20 in July 8 tiang a voihnihnak Party Conference
cu Victoria Camp ah rak tuah a si i mah Conference nih Party nih tinhmi
pa (5) kha an rak nem hngetter.
Mah pa 5 hna cu
1)A dik a hmaanmi Democrary ram kan dirh lai. mah kan dirh tikah
a) Miphun pi hna i an ram kha charhchan in Ramkawmhram dirh ding
b) Ramkawmh ram chung in chuahkhawhnak kha ramkawmh ram uknak daan zabu chung ah ttial taar ding
c) Ramkawmhram ralkap bu cu miphun pi hna ram i ralkap hna i an milu rel khat in se rding.
2) Chin miphun hna kan za tein mah te khuakhan lairelnak hmuh tthan ding
3) Chin miphun hna zapi le Chinland ram chung mihna za tein lungrualnak fek tein ser ding
4) Chinland ram ngeihmi chung ah Daihnak, rualrem te le tinco khahnak, daan zalennak cu kilven ding
5) Ramkhel
rian, chawlehnak, zatlangnun (Social) le kan dir hmun santer le
rualremkhat tinco khahnak ding caah Chinland zapi hna he hmunkhat tein
tuahtti ding timi hna cu hnatlaknak ngeih in an rak nemhnget.
Mah
Conference ah Party i Chairman caah Pu Thomas Thangnou, Vice Chairman
caah Pu Zing Cung, General Secretary caah Pu Benjamin Turing, Join
General Secretary caah Pu Khua Uk Lian, EC members caah Pu Thang Yen le
Dr. Suikhar hna pin ah CC members (9) thim an si chih.
Central Committe members cu
1) Major. That Ci ( Chairman of Judicial)
2) Captian HC Ral Hnin ( Vice Chief of Staff/ Asst. Secretary of Defense Ministry)
3) Lieutenant Paul Sitha (Delhi Liaison Office In-charge)
4) Lieutenant Solomon Thang Ding ( General Staff Officer)
5) Second Lieutenant Mal Sawma (Secretary of Health and Education Ministry)
6) Second Lieutenant Chan Hmung (Secretary of Finance Ministry)
7) Second Lieutenant Uk Lian Thang ( Secretary of Home Ministry)
8) Second Lieutenant Sunny Ngun Awi (Central Command Commander)
9) Second Lieutenant Kam Do Dal (Southern Command Commander)
Mah
leng ah Ralkap uknak cu hrawh i daihter ding caah a dohmi Aung San Su
Kyi hruaimi Democracy bu pawl he hmunkhat tein ttuantti ding, pakhat le
pakhat a bawmchan kho ding in ttuantti i dohtti ding le Meatrawtha i an
rak tuahmi Tlangcung miphun hna tonnak in biakhiahnak kha kilven i
nunter ding kha fek tein biakhiahnak an pom. Chin National Army i a
voikhatnak Commandent pawl Conference zong 1997 October 15-22 tiang
Victoria Camp an rak tuah i mah Conference nih a tinhmi cu ralkap
thawnter, fehter tthan ding, miphun ralkap he a tlak a tlingmi a si
khawhnak ding caah ruahnak le biakhiahnak an rak ngeih. Kan ral a simi
Kawl ralkap hi ral lei thiamnak in kan doh tikah Strategy, Tactical pawl
ruat i biakhiahnak an tuah. Party hruainak cu a ngan bik le lu bik ah
chiah i miphun luatnak le zalonnak kan hmuh hlan, teinak kan hmuh hlan
tiang ral sin ah tangdor (Surrender) in um lo i kan ral kan thih hlan tiang kan doh lai timi biakhiahnak an ngei.
2003
kum a voithumnak Party Conference cu November 5-12 tiang Victoria camp
ah kan tuah i mah Conference nih Aims and Object ah a tang lei bantuk in
a khiah
1) Miphun hawi hna he a khatmi ramkawmh ram dirhyti ding (Federal State)
2) Mah te khuakhan lairelnak kan hmuh khawh tthan ding in tiin timhnak an ngei. Self- Determination) le Democracy
A
voithumnak Party Conference nih Party Chairman ah Pu Thomas Thangnou,
Vice Chairman ah Pu Zing Cung, General Secretary ah Pu Thang Yen, Join
General Secretary ah Dr. Suikhar, EC members ah Captain Paul Sitha le
Lt. Col HC. Ral Hnin pin ah Central Committe Members ah 13 thim an si.
Central Committe hna cu
1) Captian Khua Uk Lian
2) Major Solomon Thang Ding
3) Lieutenant Sunny Ngun Awi
4) Second Lieutenant Mang Lai
5) Second Lieutenant Ro Khawma
6) Second Lieutenant Tui Dim
7) Sergent Major Lian Za Pum
8) Sergent Hla Tun
9) Pu Hung Maung
10) Pu Ni Bawi
11) Pu Thetni
12) Pi Sui Chin
13) Khumi representative (1)
Mah
conference ah SPDC i roadmap cu 1990 kum thimnak in teinak a rak hmumi
party pawl le tlangpar miphun (Ethnic National) hna i an kong lam kha
zei rel loin a tuah hlei ah, a tuah dingmi election kong he pehtlai in
caan a phuang lo, Basic Principles (104) pawl charhchan in tuah a timh
caah Democracy lam le ram ah an kan phakpi lai lo timi hmuh a si caah
kan pawm lo an ti.
SPDC nih miphun rualremnak le Democracy ram tundin
taktak a duh a si ah cun ram pumpi huah in raldaihnak ding le Party zapi
ramkhelnak caah ttemtawnnak um lomi luat taktak in a tuah a hau. Mah
hnu lawng lawng ah kawlram kong buainak remh khawhnak ding ah cun 1990
kum thimnak i teinak a la mi Party pawl, tlangpar miphun hna i party
pawl kha a pawm hna i ramkhel uknak daan zabupi an ttialnak ah an ni tal
lai i a fekmi daan zabu pi cauk pakhat le Democratic Federal Union ram
khawmram pi cu an chuahpi lai kan ser lai tiah hnatlaknak an ngei.
Cun
Chinland chung in ram caah rianttuanmi hna Party pawl he hmunkhat tein
zei tin dah kan ttuantti lai i kan lung kan ni fun lai timi hna ceih in a
ra dingmi kum chung ah Consensus ngeih khawh ding in lam kan kawl lai
ti ah biakhiahnak an rak ngei. Mah biakhiahnak ning in 2004 kum April
thla chung ah Chinland caah tiin a ttuanmi hna political party a simi
1990 kum i teinak a rak hmumi a simi Chin National League Deomocracy
(CNLD), Mara People's Party (MPP), Zomi National Congress (ZNC) le civic
groups, Woman organization pawl he tiin rianttuantti ding in minsen
thutnak kan rak ngei. Mah minsen thutnak thawng in Political Alliance of
Committee of Chinland (PACC) timi bu rak dirh a si.
2008
kum December 8-13 tiang ah Party i a voilinak conference cu Mizoram
chung ah kan tuah i tlamtling tein kan dih. Mah conference nih aa tinhmi
hna cu
1) Miphun hawi hna he a khatmi ramkawmh ram dirhtti ding (Federal State)
2) Mah te khuakhan lairelnak kan hmuh khawh tthan ding in tiin timhnak an ngei. Self- Determination) le Democracy
A
voilinak Party conference nih a bu hruaitu ding ah a thimmi hna cu
Chairman caah Pu Zing Cung, Vice Chairman (1) caah Pu Thomas Thangnou,
Vice Chairman (2) caah Pu Thang Yen, General Secretary caah Pu Paul
Sitha, Joint General Secretary (1) caah Dr. Sui Khar, Joint General
Secretary (2) caah Pu HC. Ral Hnin, Central Excutive Committee ding hna
caah Dr. Andrew Ngun Cung Lian, Pu Khua Uk Lian, Colonel Solomon hna
leng ah Cetral Committee hna caah minung 13 an thimh hna.
Central Committee
1) Pu Mang Lai
2) Pu Thet Ni
3) Pu Hla Tun
4) Pu Peter Ram Lian
5) Pu Thla Hei
6) Pi Sui Chin
7) Pu Ro Khawma
8) Pu Hung Maung
9) Khumi Area Representative
10) Lt. Col Hrang Tin Thai
11) Major Lian Za Pum
12) Major Biak Ling
13) Major Sang Lian Thang
14) Major Than Tun
Mah
Party conference nih cun Tripartite Dialog in ton i kawlram buainak
kong chim le ceihtti hi a tha bik lam a si tiah a ti. SPDC i roadmap
step by step kha a pawm lo bantuk in mah roadmap i a donghnak a simi
2010 election ding zong hi a pom lo tiah a ti. Cun ka doh zungzal lai
tiah hnatlaknak a ngeih.
Asinatein Chin miphun aiawh in kawl cozah
(SPDC) nih a tuah dingmi 2010 general election chung ah ka zuam ve lai i
timi party a dirhmi, pumpak (Independent) in party dirh i ram aiawh in
bia ka chim lai ka ttuan lai a timi bu paoh paoh cu a zei lei paoh in ka
bawmh lai i ka ttuanpi lai tiah biakhiahnak a ngei.
Cu leng ah
tuchun ni Chin miphun kar ah kan tuarmi maupar ruang i Mangttam kan
tuarmi hi ramchung ramleng in bawmhnak a pemi Chin miphun bu pawl,
Biaknak lei bu, Pumpak dirhmi bu hna le NGO's pawl he hmunkhat kutsih
tlaih tiin rian kan ttuantti lai ti ah biakhiahnak a tuah.
Kawl
Cozah (SPDC) nih Chin miphun tinco ding a simi Basic rights cung ah
nemnehnak a tuahmi pawl ruang i ram leng a chuakmi Chin miphun pawl hna
hi miphun sinak fehternak le miphun himnak tiang zong a hrawhter ruang
ah thinphan thlalau tiang le hi miphun pi buainak hi ventti ding in Chin
miphun bu pawl he hmunkhat tein rian kan ttuantti ah biakhiahnak a
ngei.
Chinland Government
CNF nih rian a ttuan khawh nakding
caah le a policy au chuahpi ding caah, cun CC le CEC nih an khiahmi
biachah pawl ttuan ding in Chinland Government cu dirh a rak si.
Chinland Government nih ramchung ram leng ah miphun hawi hna sin ah
pehtlaihnak le a herhmi paoh rak tuah dih a si. Chinland Government tang
ah Ministry pa 6 chiahpiak a rak si. Mah ministry hna nih cun anmah le
rian cio cu rak ttuan a si. Chinland Government cu President rule in kal
a a si. Government body tang ah chiahmi ministry pa 6 hna cu
10) Home ministry
11) Finance ministry
12) Foreign Ministry
13) Trade ministry
14) Health and Eduction ministry
15) Defense ministry an si hna.
Chinland
Government derh a sinak cu miphun pi nih Government structure khi kan
ram le ka vawlei ah mahte khuakhan lairelnak kan ngeih khawh tikah zoh
thiam hna seh, hmang thiam hna seh tiin cun Democracy kan hmuh tikah kan
herhbaumi kha zoh thiam hna seh law a herhmi paoh ah chah thiam hna seh
timi ruahchan in rak dirh a rak si.
Chinland Government nih a
kalpimi cu CNF conference nih a thlakmi policy pawl kha rianttuan ding
in a si. Government of Chinland tiin kalpi a si i President rule in kal a
si. GOC cu 1993 a voikhatnak conference dih in ram chung ah ttha te in
rianttuan ding in ti a si bantuk in CNF nih ram chung ah 1994 kum in
Home Tax a rak lak. Cu hlan ah CNF tang GOC nih home tax a rak la
lo. 1997 kum a voihnihnak conference kan dih hnu in GOC cu ttha tein
derhter le fek deuh in rian a ttuan ding ah tiin ministry zong ttha tein
rian pek le khinh an rak si.
Chinland
Government cun President rule in derh a si. GOC tang a ttuanmi min le
Ministry pawl min cu a tang lei bantuk hin rian khinh an si hna.
1) Col. Thomas Thang Nou (President)
2) Capt. Khua Uk Lian ( Vice President)
3) Maj. Thang Yen (Secretary of Goverment)
4) Lt. Col Zing Cung (Secretary of Defense)
5) Capt. HC Ral Hnin (Asst. Secretary of Defense)
6) Capt. Dr. Sui Khar (Secretary of Foreign)
7) 2nd Lt. Uk Lian Thang (Secretary of Home)
8) 2nd Lt. Tui Dim (Asst. Secretary of Home)
9) 2nd Lt. Malsawmliana (Secretary of Health & Education)
10) 2nd Lt. Chan Hmung (Secretary of Finance)
11) Pvt. Siam Mawi (Asst. Secretary of Finance)
12) Sgt. Maj Hrang Tin Tthai ( Secretary of Trade)
13) Sgt. Mang Lai (Asst. Secretary of Trade) tiin rian khinh an si.
Defense
Ministry tang ah Army line cu chiah a si. CNF tang CNA a chuahnak cu
KIO/A sin in training an dih i private number of regional number hmuh
hnu training kaimi lawng nih hmuhmi a si.
Vice president Capt.
Khua Uk Lian cu NCUB (Western part) ah Chairman rian a ttuan caah Vice a
sinak in 1999 kum ah aa din i a mah aiawhtu ah Maj. Thang Yen nih a
chan. SOG cu Capt. HC Ral Hnin nih a ttuan chih. Private Siam Mawi aa
dinh hnu in Sgt. Maj Va Ong nih 2nd Lt. Chan Hmung cu rian a bawmh. GOC
cu kum 2000 kum September in hrawh a si i Party tang department pakhat
bantuk in ser tthan a si.
Defense tang ah army cu chiah a si
bantuk in CNA cu GOC i Defense ministry nih a tlaih. 1988 kum in 1993
kum CNF a voikhatnak conference tuah hlan tiang hi ningcang loin CNF hi a
rak kal. Rank pek zong ah order in pek um tuk lo. KIO/A pawl sin i a
kaimi hi ttha tein rak pek deuh an si.
Cu lo cu No Than Kap nih pe uh a
timi paoh kha pek an rak si ko. Army rank cu army training lak dih hnu
lawng ah rank cu pek phung a si. Asinatein CNA a voilinak tiang training
pek tiang ah hin rank ngeimi in rak kai cio an si. Ralkap training an
kai hlan ah rank an rak ngei cio. CNF cu ttha tein a kal khawh hlan
tiang hi a voihnihnak i Chairman thimmi No Than Kap nih a duh ning in a
kalter.
CNF chung i Chairman a si mi hna cu
1) Pu Ttial Khal (1988 March – 1988 kum dih lai tiang)
2) Pu No Than Kap ( 1988 kum dih lai in 1993 CNF Conference tuah hlan tiang)
3) Pu Roger Biak Lian Thang (1993 the first CNF conferenc in 1995 kum thawk ka tiang)
4)
Brig. Gen Thomas Thang Nou (1995 kum thawk ka in 1997 kum second
conference tiang Acting Chairman in a ttuan i 1997 Second Conference –
2008 the fourth conference thawk hlan tiang kum 14 chung a kan
ttuanpiak)
5) Pu Zing Cung (2008- 2010 Emergency Conference tiang)
tiin rian khinh an rak si.
2010
kum Emergency hlan hi cu party member chung, party number a ngeimi
lawng nih ttuan khawh a rak si. Emergency conference nih party member a
simi zong siseh, a lengmi zong siseh kau duh in rianttuan khawhnak ding
caah tiin towns 9 based in a thim i cu ti cun a thar policy in kal tthan
a si.
CNF nih Liaison Office hi 1997-2001 kum tiang hi hmun 4 ah
a chiah. Bangladesh, Delhi, Aizawl le Saiha ah a chiah hna. CNF chung
in Garry (BRC) nih 1995 kum ah training a rak pek hna. Cu training a rak
kaimi hna cu Terah, Micheal, Biak Ceu, Van Lal, Sang Lian Thang le
Thawng Nawl hna hi an si.
Cu i an i timhmi cu Chin Human Rignts
Organization(CHRO) derh i kan miphun nih nuhrin covo kan hmuh khawhnak
ding caah kan aupi lai tiah rak timhlamh a si. CHRO rian cu 1995-1998
tiang Sgt. Micheal Ngin Sian Pau nih a tlaih. 1998 kum Kawl kut in a
liam tiang felte le ttha tein a rak kalpi. 1998 Ottawa (Canada) ram i
Chin Forum an rak derh khawh hnu cun CHRO cu Chin Forum tang ah rak
kalter a si leng ah Civil Soceity ah rak chiah tthan a si.
CNF
nih CHRO lawng cu a si kho lo. Kan ram chung ah Development zong kan
tuah chih a hau tiah ti a si. Cu ve bantuk cun 1995 kum tthiamtthiam ah
CRDC (Chin Relief and Development Committee) timi cu rak derh chih a si.
Cu CRDC cu Pu Biak Ceu nih a rak tlaih. A hnu ah CRDC cu NCCD ti ah rak
thlen in an rak kalpi tthan.
2003 kum CNF conference tuah lio ah
rak tinhmi cu kan Chin miphun huap in zeitin dah aw khat in kan chuah
khawh lai? Lungrualnak kan chuah khawh lai timi rak timh a si bantuk in a
ra dingmi kum 2004 chung ah kan Chin miphun i bu paohpaoh fonh in Camp
Victoria ah seminar tuah kho sehlaw timi kha bia khiahnak ah kan rak
ngeih bantuk in 2004 kum ah CCB cu auh in PACC tiang rak derh khawh a
si. PACC cu Aizawl ah zung tuah ding ti a si. Zung hlannak ah phaisa an
rak ngeih rih lo caah CNF zung ah thla 8 chung CNF nih a herhmi paoh a
tawlrelpi i a zohkhenh. PACC cu a dang tein zung an hlan khawh hnu ah
CNA a auh ve i CNC timi a rak derh.
SLORC chan lio in CNF cu
Khrihfa upa pawl hman in rak chawnh a timh len ko natein rak i chawnhnak
a tlam a tling kho bal lo. SLORC nih voi 4 tiang biaknak le upa le
khuami nupa i upatmi hna sin in tiin a ruahmi pawl a thim hna i a rak
chawnhter hna. A voikhatnak an rak i chawnh hi 1994 kum Sep 25 ah a si. A
voihnihnak cu Jan 25 1997 kum ah le Apri 20 ni 1997, July 9, 1997
Victoria Camp ah a rak si. Peace Talk committee cu 1996 kum July thla ah
rak derh a si.
Mah lio an rak i ton lio ah SLORC nih a rak timi cu
a) Politic kong ceih lo ding
b) Development kong lawng ceih ding
c) Hriamnam pawl kal tak le chiah tak in anmah kut tang ah umter
d) NDF le DAB he pehtlaihnak kha hlawt in kal tak ding
e) Cozah phu dohtu pawl he i pehtlaih lo ding
timi pawl a si ruang ah CNF nih cun a duh lo i an rak i chawnh khawh lonak cu a si.
SPDC
chan zong ah Biaknak le upa hna cu a rak hman tthan hna. SPDC nih a
kalpimi le a bia denhmi " Exchange arms for peace" timi a si ruang ah
chawnh khawh a rak si lo. Kum 2000 le 2003 ah Aizawl ah rak tonnak cu an
rak ngeih. 2007 kum i tonnak an rak ngeih dih hnu in 2007 kum March ni
15 ni ah a voikhatnak Kawl ralkap SPDC he tonnak an rak ngei. Cu i an i
tonnak ah cun CNF aiawh in a tang lei pawl hi rak kalter an si hna.
1) Dr. Sui Khar (JGS 1) Leader
2) Paul Smith (EC) Second Leader
3) Khua Uk Lian Member
4) Maj. Solomon Member
5) Rokhawma Member
6) Ni Bawi Member
7) Thetnei Member hna an si.
Cu i an rak kalpimi cu zumhnak (trust building) rak tuah kha a si.
Kawl ralkap SPDC cozah lei in Colonel Min Htin nih a hruai hna i ni 2 chung hmaitonh biaruahnak cu an rak ngeih.
SPDC
chan lawnglawng ah i chawnh khawh a si i 2007 kum dih lai ah a
voihnihnak i chawnh tthan ding ti a si natein Kawlram pumpi ah phungki
nih duhlonak an langhter ruang ah zeihmanh tuah khawh a si lo.
Chawnhbiaknak an tuah hngit dingmi zong a tlam a rak tling ti lo. ( Soure :Henry Thang Kip Mang)